Opracowanie na podstawie publikacji: Schore A. (2022). Right brain-to-right brain psychotherapy: recent scientific and clinical advances. Annals of general psychiatry, 21(1), 46. https://doi.org/10.1186/s12991-022-00420-3
Dlaczego warto o tym wiedzieć:
- Powszechnym sposobem badania efektywności różnych modalności psychoterapeutycznych są badania ilościowe, jednakże metoda ta ma ograniczone zastosowanie w kontekście psychoterapii opartej na współtworzonym kontakcie i relacji (jak psychoanaliza relacyjna, ale także terapia Gestalt). Skuteczniejszą metodą pozwalającą zrozumieć proces leczenia w tym kontekście jest neuroobrazowanie, a zwłaszcza hiperskanowanie, czyli jednoczesne monitorowanie wielu badanych, umożliwiające śledzenie zmian w mózgach osób współtworzących kontakt.
- Niniejszy artykuł oferuje naukowy język i dowody dla procesów, które przeżywamy cieleśnie wraz z klientami w naszych gabinetach, i w tym sensie odpowiada na wezwanie kultury “evidence-based psychotherapy” (EBP). Rozwój neuronauk oraz metod badawczych takich jak “wielomózgowe neuroobrazowanie” pozwala eksplorować, weryfikować i dowodzić efektywności oddziaływania psychoterapii opierającej się na kontakcie i relacji, a niekoniecznie na określonych “technikach”.
- Tekst ten streszcza ostatnie trzy dekady badań dotyczących prawopółkulowej komunikacji afektywnej oraz psychobiologicznych procesów synchronii interpersonalnej leżących u podłoża kształtowania stylów przywiązania oraz uzdrawiających relacji terapeutycznych.
- Autorem omawianego artykułu jest Allan Schore – amerykański psycholog, psychoanalityk, badacz zajmujący się neuropsychologią, a także autor wielu głośnych książek i artykułów. Schore jest redaktorem Norton Series on Interpersonal Neurobiology i członkiem redakcji kilku czasopism.
- Zdaniem Schore’a prawa półkula mózgu dominuje zarówno w krótkoterminowej psychoterapii redukującej objawy, jak i długoterminowej głębokiej psychoterapii wspierającej wzrost.
Streszczenie
Opisywany artykuł powstał przy okazji uhonorowania Allana Schore’a nagrodą za całokształt jego twórczości przez Uniwersytet Rzymski „La Sapienza”, gdzie badacz omówił ostatnie trzy dekady swojej pracy i badań dotyczących prawopółkulowej komunikacji w kontekście rozwoju człowieka, psychopatogenezy i psychoterapii. Autor zaprezentował aktualne badania nad lateralizacją mózgu i asymetrią półkulową wskazujące, że procesy emocjonalne i relacyjne w prawej półkuli mózgu działają poniżej poziomu refleksyjnej świadomości (‘beneath conscious awareness’) nie tylko we wczesnym okresie rozwoju człowieka, ale przez całe życie. Opisywany tekst omawia współczesne interdyscyplinarne badania dotyczące centralnej roli ultraszybkiej prawopółkulowej intersubiektywnej komunikacji mimiki, głosu i gestów oraz ukrytej regulacji emocjonalnej w niewerbalnej dynamice przywiązania. Szczególny nacisk Schore kładzie na psychobiologiczny proces synchronii interpersonalnej, a także na ewolucyjny mechanizm przywiązania: interaktywną regulację synchronii biologicznej (‘interactive regulation of biological synchrony’) pomiędzy osobami w kontakcie. Następnie autor przedstawia niektóre zastosowania kliniczne, sugerując, że skuteczna praca terapeutyczna z „prymitywną” niewerbalną dynamiką przywiązania emocjonalnego nie koncentruje się na świadomym wglądzie werbalnym, ale na tworzeniu nieświadomej więzi komunikującej i regulującej emocje w ramach relacji terapeutycznej. Jako kontekst autor przywołuje najnowsze badania polegające na hiperskanowaniu (jednoczesnym monitorowaniu wielu badanych) mózgów pacjentów i terapeutów podczas bezpośredniej, skoncentrowanej na emocjach sesji psychoterapeutycznej, która wspiera prawopółkulowy model komunikacji. Zdaniem Schore’a prawa półkula mózgu dominuje zarówno w krótkoterminowej psychoterapii redukującej objawy, jak i długoterminowej głębokiej psychoterapii wspierającej wzrost.
Rozwinięcie (o roli prawej półkuli)
Już w 1994 r. w swojej pierwszej książce “Affect Regulation and the Origin of the Self” Allan Schore (Schore, 1994) opisywał neurobiologię rozwoju emocjonalnego człowieka, koncentrując się na wczesnym rozwoju prawej półkuli mózgu oraz jej roli w dynamice przywiązania – zarówno we wczesnym rozwoju, jak i w psychoterapii. W kolejnej książce poświęconej deregulacji afektu autor opisywał traumę przywiązania i etiologię zaburzeń psychicznych i zaburzeń osobowości (Schore, 2003). Prace Schore’a wpisywały się w odkrycia „dekady mózgu”, która również w psychoterapii przyniosła rewolucję, wywierając wpływ na jej perspektywę w kierunku bardziej holistycznych konceptualizacji mózg-umysł-ciało. Sam Schore od trzech dekad działa na rzecz zmiany paradygmatu lewopółkulowego świadomego poznania na rzecz prawopółkulowych nieświadomych funkcji emocjonalnych i relacyjnych.
Schore podkreśla, że ogromna liczba badań nad lateralizacją mózgu opisuje szczegółowo, w jaki sposób każda półkula mózgowa w odrębny i unikatowy sposób angażuje się w świat i tworzy całkowicie odmienne i często niekompatybilne wersje rzeczywistości, z konkurencyjnymi priorytetami i wartościami. Istnieją różne podwójne systemy korowo-podkorowe charakteryzujące się unikatowymi relacjami ich struktur i funkcji (np. mózg racjonalny vs. mózg emocjonalny; mózg językowy vs. mózg społeczny; mózg analityczny vs. mózg intuicyjny; jawne vs. ukryte systemy ja; świadome vs. nieświadome umysły). W swoim klasycznym dziele “The Right Brain and the Unconscious: Discovering the Stranger Within”, neuropsycholog kliniczny Rhawn Joseph (Joseph, 1992) zauważył:
“Tak jak mamy świadomy i nieświadomy umysł, a także prawą i lewą półkulę mózgu, mamy również dwa obrazy samych siebie. Jeden jest utrzymywany świadomie, a drugi jest prawie całkowicie nieświadomy. U większości ludzi świadomy obraz siebie jest związany z lewą półkulą mózgu. Jednak ten obraz siebie również podlega nieświadomym wpływom. Z kolei nieświadomy obraz siebie jest utrzymywany w prawopółkulowym systemie mentalnym mózgu (’right brain mental system’) i znajduje się pod wielkim wpływem obecnych i przeszłych doświadczeń… te dwa obrazy siebie… wzajemnie na siebie oddziałują. W istocie, czasami świadomy obraz siebie jest kształtowany w odpowiedzi na nieświadome uczucia, traumy i obawy związane z nieadekwatnością, których dana osoba nie chce mieć, ale które mimo to są nieświadomie podtrzymywane”.
W podobnym duchu Schore cytuje Iaina McGilchrista (McGilchrist, 2015), który stwierdza: “Jeśli przez świadomość rozumiemy tę część umysłu, która skupia się na świecie, czyni go wyraźnym, pozwala na wyrażenie go językiem i jest świadoma własnej świadomości, rozsądne jest powiązanie świadomego umysłu z aktywnością, która prawie całkowicie umiejscowiona jest ostatecznie w lewej półkuli. Prawa półkula zarówno ugruntowuje nasze doświadczenie świata, że tak powiem, na dolnym końcu, jak i nadaje mu sens na górnym końcu… ta półkula pozostaje bardziej w kontakcie zarówno z afektem, jak i ciałem… dowody neurologiczne potwierdzają to, co nazywa się prymatem afektu i prymatem nieświadomości nad świadomą wolą”.
Innym obszarem pracy Allana Schore’a jest neuropsychoanaliza. Jego zdaniem prawa półkula mózgu jest psychobiologicznym substratem ludzkiego nieświadomego umysłu opisywanego przez teorię psychoanalityczną. Współcześni autorzy (Chen, Hsiao, 2014) dostrzegają dominację prawej półkuli w nieświadomym przetwarzaniu, konkludując: „Prawa półkula ma przewagę w kształtowaniu zachowania z ukrytą uwagą (‘implicit attention’), podczas gdy lewa półkula odgrywa większą rolę w wyrażaniu jawnej wiedzy (’expressing explicit knowledge’)”.
Interpersonalny neurobiologiczny konstrukt nieświadomości relacyjnej jest zdaniem Schore’a najbardziej radykalną transformacją teorii psychoanalitycznej Freuda. Zaktualizowane koncepcje nieświadomości ewoluowały od nieświadomości intrapsychicznej, która wyraża się w snach, ku interpersonalnej nieświadomości relacyjnej, w której nieświadomy umysł jednej osoby komunikuje się z nieświadomym umysłem drugiej osoby, a proces ten jest wszechobecny w naszym życiu codziennym. Karlen Lyons-Ruth tworząca w tym samym czasie co Schore, zaproponowała termin „dwuosobowej nieświadomości” (“two-person unconscious”). Jak zauważa: „Większość transakcji relacyjnych opiera się w dużej mierze na bazie stworzonej ze wskazówek afektywnych, które wartościują lub nadają kierunek każdej komunikacji relacyjnej. Występują one na niejawnym poziomie błyskawicznych wskazówek i reakcji… [dzieje się to] zbyt szybko, aby możliwa była jednoczesna transakcja werbalna i świadoma refleksja” (Lyons-Ruth, 1999). Schore dodaje, że komunikacja ta pojawia się we wczesnym dzieciństwie, kształtując strukturalny i funkcjonalny rozwój funkcji przetrwania prawopółkulowego nieświadomego umysłu. Ukryta intersubiektywna komunikacja niewerbalna pomiędzy prawą półkulą mózgu a prawą półkulą innego mózgu wyraża się na nieświadomym poziomie dynamiki przywiązania przez resztę życia.
Prawopółkulowa komunikacja we wczesnym rozwoju człowieka
U podstaw pracy rozwojowej Allana Schore’a dotyczącej intersubiektywności i przywiązania leży kluczowa zasada neurobiologii interpersonalnej: organizacja self rozwijającego się mózgu zachodzi w kontekście relacji z innym mózgiem, innym self (Schore, 2003). Korzystając z interdyscyplinarnej perspektywy, teoria regulacji opisuje podstawowe mechanizmy, dzięki którym struktura oraz funkcja umysłu i mózgu są kształtowane przez wczesne doświadczenia, zwłaszcza doświadczenia emocjonalne, a także mechanizmy relacyjne, dzięki którym komunikujące się mózgi intersubiektywnie synchronizują, dostosowują i sprzęgają swoją aktywność neuronalną z innymi mózgami. Termin ‘synchronia’ wywodzi się z greckiego ‘syn’, ten sam lub wspólny, i ‘chronos’, czas, co oznacza występowanie w tym samym czasie, w tym samym momencie, a zatem jednocześnie. Środowisko naukowe jest zgodne co do tego, że proces synchronii interpersonalnej działa jako pierwotny mechanizm więzi społecznych, a wczesne synchroniczne współdzielone interakcje społeczne są podstawą ludzkiego doświadczenia (Schore, 1994; Schore, 2012; Schore, 2019).
W klasycznych badaniach Colwyn Trevarthen udokumentował wczesne początki ludzkiej intersubiektywności u niemowląt w wieku 2-3 miesięcy, kiedy są one gotowe do angażowania się we wzajemnie inspirowane zachowania i oczekują współpracy oraz przewidywalnej dwustronnej interakcji (Trevarthen, 1993). Badacz zaobserwował wizualną (wzajemne patrzenie się na siebie), słuchową i dotykową zabawną i czułą komunikację emocjonalną, w której matka i jej dziecko, uważnie patrząc i słuchając siebie nawzajem, dwukierunkowo synchronizują i wzajemnie regulują swoje stany emocjonalne. W takich „protorozmowach” pozytywne emocje obu osób z diady są wyrażane i aktywnie postrzegane w spontanicznych i wzajemnych interakcjach.
Protokonwersacja pomiędzy opiekunem i dzieckiem jest prowadzona poprzez zsynchronizowane spojrzenia, wokalizacje i gesty, które są ze sobą skoordynowane w celu wyrażenia świadomości interpersonalnej i emocji. Według Trevarthena ten dwukierunkowy ruch intersubiektywnych sygnałów wizualnych, słuchowych i dotykowych wywołuje natychmiastowe pozytywne konsekwencje emocjonalne w diadach, a mianowicie pobudzenie i przyjemność. Te wspólne transakcje emocjonalne tworzą rezonans interpersonalny w emocjonalnie komunikującej się diadzie, generując w ten sposób “interkoordynację” synchronicznych, a tym samym wspólnych pozytywnych stanów afektywnych mózgu.
Schore przytacza niedawne badania asymetrii mózgu, aby udowodnić, że zsynchronizowane intersubiektywne protokonwersacje Trevarthena reprezentują szybką, wzajemną, dwukierunkową wizualno-twarzową, słuchowo-prozodyczną i dotykowo-gestową prawopółkulową komunikację niewerbalną między matką a jej rozwijającym się niemowlęciem (Schore, 2021) i podkreśla zasadnicze znaczenie funkcji prawego styku skrzyżowania skroniowo-ciemieniowego (inaczej: prawy TPJ – ‘right temporoparietal junction’) w tylnych obszarach sensorycznych rozwijającej się prawej półkuli w wysyłaniu i odbieraniu tych emocjonalnie naładowanych obrazowych niewerbalnych komunikatów. Prawy styk skrzyżowania skroniowo-ciemieniowego (prawy TPJ), centralny ośrodek prawej półkuli mózgu społecznego, integruje dane wejściowe z wizualnych, słuchowych, somatycznych i emocjonalnych obszarów limbicznych. Przez resztę życia system ten odgrywa kluczową rolę w funkcjach self: przetwarzaniu obrazu twarzy i głosu, świadomości percepcyjnej, interakcjach społecznych opartych na współpracy i reprezentacji subiektywnych doświadczeń emocjonalnych. Zdaniem Schore’a prawe skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe jest również zaangażowane w „pobudzenie emocjonalne związane z pozytywnymi emocjami” oraz w „synchronizację między mózgami dwóch osób”.
W tym miejscu autor przywołuję teorię przywiazania Johna Bowlby’ego. Bowlby zaproponował, że komunikacji przywiązania towarzyszą najsilniejsze uczucia i emocje. Podobnie jak Trevarthen zasugerował, że występują one w odniesieniu do wyrazu twarzy, tonu głosu i postawy (Bowlby, 1969). Wiele badań potwierdza to, co De Heering i Rosson nazywają „szybką kategoryzacją naturalnych obrazów twarzy w prawej półkuli mózgu niemowlęcia” (De Heering, Rosson, 2015). W przeglądzie badań nad lateralizacją „ludzkiego mózgu społecznego” Brancucci i współpracownicy stwierdzają: „Neuronalne substraty percepcji głosów, twarzy, gestów, zapachów i feromonów, jak wynika z badań nowoczesnych technik neuroobrazowania, charakteryzują się ogólną prawopółkulową asymetrią funkcjonalną” (Brancucci i in., 2009). Poniżej poziomu świadomości ludzie mają tendencję do wykazywania prawopółkulowej „tendencyjności lewego spojrzenia”, zgodnie z którą kierują pierwsze spojrzenie na lewą stronę twarzy, która jest bardziej ekspresyjna i patrzą na nią dłużej (Salva i in., 2012).
Zdaniem Schore’a podstawowym zadaniem dziecka w pierwszych dwóch latach życia jest współtworzenie intersubiektywnej więzi przywiązania między prawą półkulą swojego mózgu a prawą półkulą mózgu opiekuna, bazującej na komunikacji emocjonalnej i interaktywnej regulacji. Bezpieczne przywiązanie tworzy się poprzez uwagę matki i ukrytą „obecność w tle” zsynchronizowanego dostrojenia, rozpoznawania i regulacji z chwili na chwilę zmian autonomicznego mimowolnego pobudzenia emocjonalnego prawej półkuli, czyli fizjologicznego wymiaru stanu afektywnego dziecka.
Badania Giovanna Mancini’s Lab wykazały, że synchronizacja odpowiedzi matki na sygnały niemowlęcia w ich diadycznej interakcji jest centralnym aspektem wrażliwego rodzicielstwa – dotyczy bezpośrednio szybkości reakcji matki i jej adaptacji z chwili na chwilę do stanu emocjonalnego dziecka (Manini i in. 2013). Ta ucieleśniona i przedrefleksyjna wrażliwość pozwala matce natychmiast rozpoznać wszelkie zmiany w potrzebach emocjonalnych dziecka, a także szybko je uspokoić, gdy jest ono zaniepokojone. Te zsynchronizowane interakcje umożliwiają psychobiologicznie dostrojonej matce i dziecku uwrażliwienie się na fizjologię i zachowanie drugiej osoby, a tym samym tworzenie wyjątkowej więzi między nimi. Podsumowując, autonomiczny układ nerwowy stanowi elementarny mechanizm wspierający emocjonalną synchronię między matką a niemowlęciem. Schore cytuje niedawne badania Wass i in., którzy zaobserwowali, że rodzice naśladują i wpływają na autonomiczną aktywność swojego niemowlęcia poprzez dynamiczne dopasowywanie własnego stanu afektywnego (Wass i in., 2019). Badacze udokumentowali, że zmiany w pobudzeniu niemowlęcia prowadzą do zmian autonomicznych u rodzica, a sytuacje, w których dorosły wykazywał większą reaktywność autonomiczną, wiązały się z szybszym uspokojeniem niemowlęcia.
Zarówno badania, jak i dowody kliniczne wskazują, że główny opiekun nie zawsze jest dostrojony, że często zdarzają się stresujące momenty niewłaściwego dostrojenia w diadzie i rozłamy w więzi przywiązania. Główny proces przywiązania wyraża się w „interaktywnej naprawie” po niewłaściwym dostrojeniu, w którym opiekun, wywołujący reakcję stresową, w odpowiednim czasie spontanicznie przywraca dostrojenie i reguluje negatywnie naładowane pobudzenie emocjonalne niemowlęcia (Schore, 1994; Schore, 2012). Ten mechanizm diadyczny pozwala na przywrócenie synchronii interpersonalnej po asynchronii między zaangażowanymi osobami. Tworzy również zaufanie u niemowlęcia, że opiekun będzie emocjonalnie dostępny w momentach stresu. Procesy rozłamu i naprawy pojawiają się często w bezpiecznych stylach przywiązania i rzadko w pozostałych – pozabezpiecznych – stylach.
W 2008 r. Allan Schore i jego żona Judith opublikowali artykuł „Modern Attachment Theory”, w którym zasugerowali, że zbiór danych eksperymentalnych i klinicznych dotyczących tego, w jaki sposób cielesne afektywne procesy są nieświadomie regulowane interakcyjnie, zmienił teorię przywiązania w teorię regulacji (Schore, Schore, 2008). Ich teoria regulacji to interdyscyplinarne ujęcie głównych procesów psychobiologicznych, które leżą u podstaw wczesnego rozwoju emocjonalnego i społecznego człowieka. Teoria ta pozwala sformułować hipotezy badawcze, które można przetestować eksperymentalnie i zastosować klinicznie. Ewolucyjny mechanizm przywiązania odnosi się tu do regulacji biologicznej synchronii pomiędzy organizmami. Bezpieczna matka bezwiednie monitoruje i reguluje pobudzenie emocjonalne niemowlęcia. Centralne założenie teorii mówi, że strukturalna organizacja obwodów przywiązania kształtuje się we wczesnym krytycznym okresie wzrostu emocjonalnego prawej półkuli od ostatniego trymestru ciąży do trzeciego roku życia oraz że w tym okresie dojrzewa przednia prawa część kory oczodołowo-czołowej (brzuszno-przyśrodkowej) niemowlęcia (‘infant’s anterior right orbitofrontal [ventromedial] cortex’). Ten prawostronny system działa jak system kontroli przywiązania do bezwysiłkowej, podprogowej, bezwiednej regulacji afektu.
Schore przytacza badania Bosch-Bayard i in. opublikowane w NeuroImage (Bosch-Bayard i in. 2022) oraz badania zrealizowane przez Minagawa-Kawai z zespołem (Minagawa-Kawai i in, 2009) i konkluduje, że relacja przywiązania między matką a niemowlęciem wpływa na rozwijającą się prawą półkulę mózgu. Może albo ułatwić zdrową odporność na stres, albo stworzyć charakterologiczną podatność na rozregulowanie afektu i deficyty w relacjach społecznych, a tym samym późniejszą psychopatologię. W krytycznym dla prawej półkuli mózgu okresie przewlekła trauma przywiązania – którą Schore nazywa traumą relacyjną – wynikająca z powtarzającej się i długotrwałej ekspozycji na wysoce rozregulowujące wczesne doświadczenia relacyjne i emocjonalne bez ich naprawy, tworzy zdezorganizowane, pozabezpieczne przywiązanie, które powoduje fizjologiczną reaktywność i podatność na późniejsze zaburzenia regulacji afektu (Schore, 2003). Niedostrojonym matkom często nie udaje się skoordynować i zsynchronizować się ze stanami emocjonalnymi swoich niemowląt. Ta ukryta dynamika przywiązania przedwerbalnego jest reprezentowana we wczesnym rozwoju emocjonalnym prawej półkuli mózgu jako odciśnięty nieświadomy, pozabezpieczny, wewnętrzny model roboczy przywiązania, jeszcze przed dojrzewaniem lewej półkuli.
Prawopółkulowa komunikacja w psychoterapii
Prawopółkulowa dynamika przywiązania jest centralnym punktem teorii regulacji, a zdaniem Schore’a, deregulacja afektu odgrywa kluczową rolę zarówno w symptomatologii, jak i leczeniu wszystkich zaburzeń psychicznych. Autor przedstawia interdyscyplinarne i kliniczne argumenty wskazujące na to, że sama współtworzona relacja psychoterapeutyczna odgrywa główną rolę w terapii redukującej objawy i wspierającej rozwój, a prawa półkula dominuje w tym procesie (Schore, 2012; Schore, 2019). Skuteczna praca kliniczna z „prymitywną” niewerbalną dynamiką przywiązania emocjonalnego nie koncentruje się na werbalnym wglądzie poznawczym, ale na tworzeniu więzi regulującej i komunikującej emocje między pacjentem a empatycznym klinicystą.
W jaki sposób pracujemy bezpośrednio z emocjami pacjenta i naszymi własnymi oraz w jaki sposób uzyskujemy dostęp do „prymitywnej” niewerbalnej intersubiektywnej komunikacji emocjonalnej podczas sesji psychoterapeutycznej? Podczas każdego spotkania empatyczny terapeuta świadomie i otwarcie zwraca uwagę na słowa pacjenta, aby zdiagnozować i skonceptualizować jego deregulującą symptomatologię, jednocześnie terapeuta intersubiektywnie słucha i współdziała na innym poziomie, który można nazwać doświadczeniem bliskim poziomowi subiektywnemu, kiedy nieświadomie przetwarza to, co nieświadome, chwilowe, niewerbalne i oparte na ciele, czyli emocjonalne komunikaty pacjenta na poziomach poniżej świadomości, poniżej słów.
We „wzmożonych afektywnie momentach” sesji empatyczny terapeuta „podąża za afektem pacjenta” i przejściowo przenosi się z lewej półkuli mózgu do prawopółkulowego stanu szerokiej, równomiernie rozłożonej uwagi (Schore, 1994; Schore 2012; Schore, 2019). W tej cielesnej interakcji terapeutycznej „wrażliwy” klinicysta intuicyjnie oraz płynnie śledzi i dopasowuje się do rytmicznych momentów narastania i opadania pobudzenia emocjonalnego i zmian stanów afektywnych pacjenta. Przypomnijmy, że w przypadku pobudzenia prawa półkula mózgu jest dominująca (Hartikainen, 2021). Schore sugeruje, że podobnie jak w bezpiecznej relacji z matką, w terapii prawa część kory oczodołowo-czołowej (‘right orbitofrontal cortex’) terapeuty bezwiednie śledzi dynamicznie zmieniające się emocje pacjenta (Schore, 1994).
W 2012 r. Goodkind i współpracownicy opublikowali artykuł „Tracking emotional valence: the role of the orbitofrontal cortex” w Human Brain Mapping (Goodkind i in., 2012) , w którym wykazali, że prawa część kory oczodołowo-czołowej jest zaangażowana w ciągłe śledzenie dynamicznie zmieniających się emocji, „umożliwiając nam zrozumienie emocji wyrażanych przez innych w czasie rzeczywistym, śledzenie ich w miarę rozwoju i zmian oraz dostosowanie naszego zachowania w odpowiedni sposób”. Według Schore’a dane te wspierają twierdzenie, że psychobiologicznie dostrojony terapeuta dekoduje cielesne, niewerbalne komunikaty prawej półkuli pacjenta poprzez interoceptywne, faktycznie odczuwane reakcje emocjonalne, co jest formą empatycznego reagowania. Intuicyjny terapeuta bezwiednie uczy się rytmicznych struktur wewnętrznych stanów pacjenta i modyfikuje swoje zachowanie, aby zsynchronizować i połączyć się z daną strukturą, w spotkaniu prawej półkuli z prawą półkulą. Ta interpersonalna synchronizacja, wyrażająca się w sprzężeniu prawych półkul terapeuty i pacjenta, umożliwia również ucieleśnionemu subiektywnemu „ja” pacjenta doświadczyć „czucia się czutym” przez empatycznego terapeutę.
Pisząc o „fizjologicznej synchronii podczas sesji psychoterapeutycznych”, Tschacher i Meier (Tschacher, Meier, 2019) stwierdzają, że synchronia między terapeutą a pacjentem ma swoją ekspresję w ich centralnych i autonomicznych układach nerwowych synchronizujących się z upływem czasu. Piszą: „Synchronia jest ogólnie zdefiniowana jako powiązanie dwóch (lub więcej) osób w tu i teraz kontekstu komunikacyjnego, która wyłania się obok, i dodatkowo do, ich werbalnej komunikacji”. Warto zauważyć, że to odniesienie opisuje niewerbalną prawą półkulę i sprzężone „prawe mózgi”. Ten prawostronny system psychobiologiczny intersubiektywnie synchronizuje się i sprzęga z innym „emocjonalnym” prawym mózgiem, który jest „dostrojony” i „na tej samej długości fali”. To sprzężenie prawej półkuli mózgu z prawą półkulą mózgu pozwala empatycznemu terapeucie dzielić i regulować subiektywne stany afektywne pacjenta.
Neuropsycholog Julian Keenan i współpracownicy stwierdzają: „Prawa półkula w istocie prawdziwie interpretuje stan psychiczny nie tylko własnego mózgu, ale także mózgów (i umysłów) innych osób” (Keenan i in., 2005). W książce The Science of the Art of Psychotherapy z 2012 r. Schore sugeruje, że w różnych dyscyplinach jesteśmy świadkami zmiany paradygmatu z jednoosobowej psychologii intrapsychicznej na dwuosobową psychologię relacyjną oraz przesunięcia perspektywy z wnętrza mózgu na intersubiektywną relację między mózgami, jak w przypadku prawopółkulowej więzi matki z niemowlęciem czy relacji psychoterapeutycznej terapeuta-pacjent (Schore, 2012).
Autor cytuje także kompleksowy przegląd badań nad relacją psychoterapeutyczną Norcrossa i Lamberta:
“Dziesiątki lat badań i doświadczeń klinicznych są spójne: relacja psychoterapeutyczna wywiera znaczący i spójny wkład w wyniki terapii niezależne od metody… Musimy publicznie powiedzieć to, co pokazują nam dekady badań i czego doświadczyły setki tysięcy praktyków: Relacja może uzdrawiać… To, co nie działa, to słabe sojusze w psychoterapii dorosłych, nastolatków, dzieci, par i rodzin, a także niski poziom spójności w psychoterapii grupowej. Niedostatek współpracy, konsensusu, empatii i szacunku pozwala przewidzieć rezygnację z leczenia i niepowodzenie terapii” (Norcross, Lambert, 2018).
Inny duży zbiór badań dotyczący psychoterapii skupia się na krytycznej roli „wspólnych czynników”, cech „skutecznych terapeutów” powiązanych z pozytywnymi wynikami terapii, takich jak współpraca, empatia, okazywany szacunek, akceptacja, autentyczność, utrzymywanie ciepłej emocjonalnej więzi z pacjentem oraz zdolność do budowania sojuszu (Lambert, 2013; Wampold i in., 2017). Bardziej niż semantyką lewej półkuli, każda z tych istotnych funkcji jest wyrażana poprzez niewerbalną prawą półkulę mózgu terapeuty, gdy współtworzy on z pacjentem sojusz terapeutyczny (zob. Schore, 2003; Schore, 2012; Schore, 2019; Schore, 2021). „Wspólne czynniki” reprezentują zatem mechanizmy reparacyjne prawej półkuli mózgu, do których można uzyskać dostęp we wszystkich formach leczenia psychoterapeutycznego.
Według Koole’a i Tschachera synchronizacja interpersonalna ustanawia sprzężenie międzymózgowe, które zapewnia „pacjentowi i terapeucie dostęp do stanów wewnętrznych drugiej osoby, co ułatwia wzajemne zrozumienie i dzielenie się emocjami” (Koole i Tschacher, 2016). Pisząc o “sprzężeniu mózg-mózg” jako mechanizmie tworzenia i dzielenia się światem społecznym, Hasson sugeruje: „Sprzężenie mózg-mózg jest odpowiednikiem bezprzewodowego systemu komunikacji, w którym dwa mózgi są sprzężone poprzez transmisję sygnału fizycznego (światło, dźwięk, ciśnienie lub związek chemiczny) poprzez wspólne środowisko fizyczne” (Hasson i in., 2012). Należy zauważyć, że opisuje to niejawne wizualne, słuchowe i dotykowe niewerbalne transmisje emocjonalne dzielone bezpośrednio między dwiema prawymi półkulami mózgu komunikującymi się z ultraszybkimi prędkościami, a tym samym „ukryte na widoku” i niewidoczne dla lewej półkuli. Wiele badań wskazuje, że prawa część kory potyliczno-skroniowej (‘right occipital-temporal cortex’) generuje holistyczną reprezentację twarzy w zaledwie 170 ms, poniżej poziomu refleksyjnej świadomości (’beneath conscious awareness’) (Yovel, 2016). Zarówno badania naukowe, jak i eksploracje kliniczne dokumentują, że współdzielenie stanów emocjonalnych między dwiema osobami, zarówno w procesie rozwoju, jak i psychoterapii, odbywa się poprzez synchronię, a ten fundamentalny mechanizm rozwojowy leży u podstaw transmisji emocji, wymiany afektywnej, powiązań fizjologicznych i empatii, czyli wszystkich funkcji relacyjnych prawej półkuli mózgu.
Niedawno w pionierskiej i przełomowej pracy opublikowanej w Psychiatry Research Neuroimaging Zhang i jej współpracownicy opisali pierwsze badanie z wykorzystaniem hiperskanowania. Polegało ono na jednoczesnym monitorowaniu mózgu pacjenta i terapeuty podczas sesji psychoterapii prowadzonej w laboratorium (Zhang i in., 2018). W nieinwazyjnym badaniu funkcjonalnej spektroskopii w bliskiej podczerwieni (NIRS) zatytułowanym „Interpersonal brain synchronization associated with working alliance during psychological counselling”, studenci zwierzali się z problemów emocjonalnych i relacyjnych, podczas gdy terapeuci empatycznie koncentrowali się na „stanach emocjonalnych” pacjentów. W tej wzajemnej komunikacji członkowie diad komunikowali się także niewerbalnie – poprzez mimikę i gesty. Terapeuci zgłaszali, że z chwili na chwilę byli uważniejsi na „wskazówki” dotyczące „ekspresji emocjonalnej i postawy ciała” oraz oferowali emocjonalny feedback.
Podczas 40-minutowej pierwszej sesji terapeutycznej naukowcy zaobserwowali wzrost korowego przepływu krwi (natlenienia hemoglobiny) i interpersonalną synchronizację poprzez prawe skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe (prawy TPJ) zarówno w mózgach klinicystów, jak i pacjentów. Ta zwiększona prawostronna synchronizacja międzymózgowa była szczególnie związana z subiektywnymi ocenami afektywnej „więzi lub pozytywnego osobistego przywiązania w diadach”. Autorzy badania uznali, że klinicysta i klient tworzą synchronizację międzymózgową, która odgrywa istotną rolę w budowaniu sojuszu terapeutycznego i pozytywnej relacji terapeutycznej, a wspomniane sprzężenie między mózgami ułatwia rozwój więzi emocjonalnej w sojuszu terapeutycznym w czasie pierwszej sesji. Badacze doszli do wniosku, że ta ważna niewerbalna umiejętność poprawia sojusz terapeutyczny, a szkolenie terapeutyczne powinno koncentrować się na tym, jak skutecznie synchronizować się z klientami.
Z kolei w innej pracy przywołanej przez Schore’a “Experience-dependent counselor–client brain synchronization during psychological counseling” opublikowanej w eNeuro (Zhang i in., 2020) badano związek doświadczenia zawodowego terapeutów z synchronizacją międzymózgową terapeutów i klientów podczas sesji terapeutycznych. Badania Zhang i jej współpracowników uwzględniały deklarowany sojusz terapeutyczny przy równoczesnym pomiarze interpersonalnej synchronizacji mózgu za pomocą fNIRS u 14 doświadczonych i 16 początkujących terapeutów zorientowanych integracyjnie w diadach terapeuta-klient podczas pierwszej sesji konsultacyjnej. Zaobserwowano, że synchroniczne wzorce aktywności mózgu były uzyskiwane z prawego skrzyżowania skroniowo-ciemieniowego (prawy TPJ) w diadach terapeuta-klient. Ponadto taka synchronizacja międzymózgowa, wraz z jakościowym sojuszem terapeutycznym, była szczególnie widoczna, gdy terapeuci mieli większe doświadczenie w psychoterapii. Tworzeniu sojuszu terapeutycznego i zjawisku synchronizacji międzymózgowej sprzyjało, kiedy aktywność mózgu klienta poprzedzała aktywność mózgu terapeuty. Wyniki te przemawiają za tezą, że synchronizacja międzymózgowa pomiędzy terapeutą a klientem związana z sojuszem terapeutycznym jest zjawiskiem powiązanym z doświadczeniem, co sugeruje, że w terapię wbudowany jest potencjalny mechanizm adaptacyjny.
Przeglądając aktualne dane dotyczące „wielomózgowego neuroobrazowania” i „hiperskanowania”, Ray i jego współpracownicy (Ray i in., 2017) twierdzą, że spośród wszystkich form komunikacji międzymózgowej, komunikacja emocji jest najważniejszym procesem dla zdrowia psychicznego. Warto zwrócić uwagę, że podkreślają oni wagę prawopółkulowych emocji, a nie lewopółkulowego poznania. W odniesieniu do psychopatologii twierdzą, że interpersonalna perspektywa funkcjonalnej komunikacji między mózgami może pozwolić na głębsze zrozumienie relacyjnych deficytów depresji, zaburzeń ze spektrum autyzmu, schizofrenii, zaburzeń osobowości, lękowych, somatyzacyjnych, odżywiania oraz dysfunkcji seksualnych i samobójstw.
Podobnie Ray zwraca uwagę, że wszystkie zaburzenia psychiczne rozwijają się w kontekście interpersonalnym i że w większości środowisk społecznych ludzki mózg działa w interakcji z innymi mózgami, „sprzęgając” się z nimi. Badacze podsumowują: „Bieżące funkcjonalne neuroobrazowanie dotarło do krawędzi zmiany paradygmatu, określając ilościowo interakcje mózgowe między osobami przekraczające granicę czaszki”. Jest to spójne ze stwierdzeniem Schore’a, że obecnie doświadczamy zmiany paradygmatu w psychoterapii z jednoosobowej perspektywy intrapsychicznej na dwuosobową perspektywę interpersonalną (a tym samym ostatecznie zintegrowany model obu). W takich zsynchronizowanych interakcjach niewerbalne relacyjne i emocjonalne mechanizmy zmiany terapeutycznej są aktywowane w bezpośrednim dialogu dwóch sprzężonych ze sobą prawych półkul w afektywnie naenergetyzowanym intersubiektywnym polu.
Opracowanie: Ula Krasny
Korekta: Maria Krawczyk
Widzisz błąd? Daj znać! bibliotekagestalt@gmail.com
Na obrazku: The Conversation, Dora Maar, 1937
Bibliografia:
Bosch-Bayard, J., Biscay, R. J., Fernandez, T., Otero, G. A., Ricardo-Garcell, J., Aubert-Vazquez, E., Harmony, T. (2022). EEG effective connectivity during the first year of life mirrors brain synaptogenesis, myelination, and early right hemisphere predominance. Neuroimage, 252, 119035.
Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Attachment (Vol. 1). Basic Books.
Brancucci, A., Lucci, G., Mazzatenta, A., & Tommasi, L. (2009). Asymmetries of the human social brain in the visual, auditory and chemical modalities. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 364(1519), 895-914.
Chen, J., & Hsiao, J. (2014). Right hemisphere dominance in nonconscious processing. Journal of Vision, 14(10), 1313-1313.
De Heering, A., & Rossion, B. (2015). Rapid categorization of natural face images in the infant right hemisphere. Elife, 4, e06564.
Gainotti, G. (2005). Emotions, unconscious processes, and the right hemisphere. Neuropsychoanalysis, 7(1), 71-81.
Goodkind, M. S., Sollberger, M., Gyurak, A., Rosen, H. J., Rankin, K. P., Miller, B., & Levenson, R. (2012). Tracking emotional valence: the role of the orbitofrontal cortex. Human brain mapping, 33(4), 753-762.
Hartikainen, K. M. (2021). Emotion-attention interaction in the right hemisphere. Brain Sciences, 11(8), 1006.
Hasson, U., Ghazanfar, A. A., Galantucci, B., Garrod, S., & Keysers, C. (2012). Brain-to-brain coupling: a mechanism for creating and sharing a social world. Trends in cognitive sciences, 16(2), 114-121.
Hill, C. E., Hoffman, M. A., Kivlighan, D. M., Spiegel, S. B., & Gelso, C. J. (2017). Therapist expertise in psychotherapy revisited. Couns Psychol, 45, 7–53.
Joseph, R. (2013). The right brain and the unconscious: Discovering the stranger within. Springer.
Keenan, J. P., Rubio, J., Racioppi, C., Johnson, A., & Barnacz, A. (2005). The right hemisphere and the dark side of consciousness. Cortex, 41(5), 695-704.
Koole, S. L., & Tschacher, W. (2016). Synchrony in psychotherapy: A review and an integrative framework for the therapeutic alliance. Frontiers in psychology, 7, 862.
Làdavas, E., & Bertini, C. (2021). Right hemisphere dominance for unconscious emotionally salient stimuli. Brain Sciences, 11(7), 823.
Lyons-Ruth, K. (1999). The Two-Person Unconscious: Intersubjective Dialogue. Enactive Relational.
Lambert, M. J., & Ogles, B. M. (2004). The efficacy and effectiveness of psychotherapy. Bergin and Garfield’s handbook of psychotherapy and behavior change, 5, 139-193.
Manini, B., Cardone, D., Ebisch, S. J., Bafunno, D., Aureli, T., & Merla, A. (2013). Mom feels what her child feels: thermal signatures of vicarious autonomic response while watching children in a stressful situation. Frontiers in human neuroscience, 7, 299.
McGilchrist, I. (2015). Divine understanding and the divided brain. Handbook of neuroethics. Dordrecht: Springer.
McGilchrist, I. (2021). The Matter with Things: Our Brains, Our Delusions, and the Unmaking of the World. What Then is True?. Volume Two. Perspectiva Press.
Minagawa-Kawai, Y., Matsuoka, S., Dan, I., Naoi, N., Nakamura, K., & Kojima, S. (2009). Prefrontal activation associated with social attachment: facial-emotion recognition in mothers and infants. Cerebral cortex, 19(2), 284-292.
Norcross, J. C., & Lambert, M. J. (2018). Psychotherapy relationships that work III. Psychotherapy, 55(4), 303.
Norcross, J. C. (Ed.). (2011). Psychotherapy relationships that work (2nd ed.). Oxford University Press.
Ray, D., Roy, D., Sindhu, B., Sharan, P., & Banerjee, A. (2017). Neural substrate of group mental health: Insights from multi-brain reference frame in functional neuroimaging. Frontiers in Psychology, 8, 1627. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2017.01627.
Salva, O. R., Regolin, L., Mascalzoni, E., & Vallortigara, G. (2012). Cerebral and behavioural assymetries in animal social recognition. Comparative Cognition & Behavior Reviews, 7.
Schore, A. N. (1994). Affect regulation and the origin of the self: The neurobiology of emotional development. Routledge.
Schore, A. N. (2000). Attachment and the regulation of the right brain. Attachment & human development, 2(1), 23-47.
Schore, A. N. (2003). Affect dysregulation and disorders of the self (Norton Series on Interpersonal Neurobiology). WW Norton & Company.
Schore, A. N. (2003). Affect regulation and the repair of the self (Vol. 2). WW Norton & Company.
Schore, A. N. (2012). The science of the art of psychotherapy: The Latest work from a pioneer in the study of the development. WW Norton & Company.
Schore, A. N. (2014). The right brain is dominant in psychotherapy. Psychotherapy, 51(3), 388–397. https://doi.org/10.1037/a0037083
Schore A. N. (2014). Early interpersonal neurobiological assessment of attachment and autistic spectrum disorders. Frontiers in psychology, 5, 1049. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2014.01049
Schore, A. N. (2015). Affect regulation and the origin of the self: The neurobiology of emotional development. Routledge.
Schore, A. N. (2019). The Development of the Unconscious Mind (Norton Series on Interpersonal Neurobiology). WW Norton & Company.
Schore, A. N. (2019). Right brain psychotherapy (Norton series on interpersonal neurobiology). WW Norton & Company.
Schore, A. N. (2020). Forging connections in group psychotherapy through right brain-to-right brain emotional communications. Part 1: Theoretical models of right brain therapeutic action. Part 2: Clinical case analyses of group right brain regressive enactments. International Journal of Group Psychotherapy, 70(1), 29-88. https://doi.org/10.1080/00207284.2019.1682460.
Schore, A. N. (2021). The interpersonal neurobiology of intersubjectivity. Frontiers in psychology, 1366.
Schore, A. N. (2021). The interpersonal neurobiology of therapeutic mutual regressions in reenactments of early attachment trauma. Interpersonal neurobiology of clinical practice. New York: Norton.
Schore, A. N. (2022). Attachment trauma and the developing right brain: Origins of pathological dissociation and some implications for psychotherapy. In M. Dorahy, S. Gold, & J. O’Neil (Eds.), Dissociation and the dissociative disorders: Past, present, future. Routledge.
Schore, J. R., & Schore, A. N. (2008). Modern attachment theory: The central role of affect regulation in development and treatment. Clinical social work journal, 36(1), 9-20.
Tschacher, W., & Meier, D. (2020). Physiological synchrony in psychotherapy sessions. Psychotherapy Research, 30(5), 558-573.
Trevarthen, C. (1993). The self born in intersubjectivity: The psychology of an infant communicating.
Wampold, B. E., Baldwin, S. A., & Imel, Z. E. (2017). What characterizes effective therapists?.
Wass, S. V., Smith, C. G., Clackson, K., Gibb, C., Eitzenberger, J., & Mirza, F. U. (2019). Parents mimic and influence their infant’s autonomic state through dynamic affective state matching. Current biology, 29(14), 2415-2422.
Yovel, G. (2016). Neural and cognitive face-selective markers: An integrative review. Neuropsychologia, 83, 5-13.
Zhang, Y., Meng, T., Hou, Y., Pan, Y., & Hu, Y. (2018). Interpersonal brain synchronization associated with working alliance during psychological counseling. Psychiatry Research: Neuroimaging, 282, 103-109.
Zhang, Y., Meng, T., Yang, Y., & Hu, Y. (2020). Experience-dependent counselor-client brain synchronization during psychological counseling. Eneuro, 7(5).
Śledź Bibliotekę na Facebooku, bo jest fajna:
